جمعه ۰۷ آذر ۰۴ ۱۲:۵۵ ۲ بازديد
مقدمه فصل
فصل دوم به ارائه مبانی نظری و چارچوب مفهومی پژوهش اختصاص دارد و تلاش می‌کند با بررسی سازوکارهای نظری، تاریخی و تحلیلی تحول فناوری‌های ارتباطی، بستر لازم برای فهم تأثیر این فناوری‌ها بر ارتباطات میان‌فردی را فراهم سازد.
در این فصل، ابتدا مفهوم ارتباط و دگرگونی تاریخی آن بررسی می‌شود، سپس نظریه‌های مهم ارتباطات انسانی که مرتبط با تعاملات در محیط دیجیتال هستند معرفی و تحلیل می‌گردند. در ادامه، به نظریه‌های مرتبط با فناوری‌های نوین ارتباطی پرداخته می‌شود و در پایان یک چارچوب مفهومی جامع ارائه خواهد شد که بنیان تحلیلی فصل‌های بعدی را تکمیل می‌کند.
بخش اول: تحلیل مفهومی ارتباط و تحول تاریخی آن
۱. مفهوم ارتباط به‌عنوان کنش اجتماعی
ارتباط یکی از بنیادی‌ترین مؤلفه‌های حیات اجتماعی است. انسان‌ها از طریق ارتباط معنا می‌سازند، هویت خود را شکل می‌دهند، نقش‌ها را تعریف می‌کنند و جهان را درک می‌کنند.
ارتباط میان‌فردی در ساده‌ترین تعریف، فرایند انتقال پیام میان دو یا چند فرد با هدف ایجاد فهم مشترک است. با این حال ارتباط یک کنش ساده انتقال پیام نیست؛ بلکه شامل لایه‌های پیچیده‌ای از تفسیر، نشانه‌شناسی، ساخت اجتماعی معنا و تعاملات نمادین است.
۱–۱. ویژگی‌های اصلی ارتباط میان‌فردی
ارتباط میان‌فردی دارای ویژگی‌های زیر است:
- تعامل‌پذیری: ارتباط میان‌فردی ذاتاً دوسویه است.
- تفسیرپذیری: معنا نه در پیام، بلکه در ذهن مخاطب ساخته می‌شود.
- بستر‌مندی: هر پیام در زمینه فرهنگی، اجتماعی و موقعیتی خاصی معنا می‌یابد.
- فرایندی بودن: ارتباط یک کنش خطی نیست، بلکه یک فرایند پویاست.
- شبکه‌مندی: ارتباط در شبکه روابط انسانی جای می‌گیرد، نه صرفاً در تعاملات دو نفره.
تحول فناوری‌های ارتباطی این ویژگی‌ها را بازتعریف کرده است؛ به‌گونه‌ای که اکنون بسیاری از این کنش‌ها در بستر دیجیتال صورت می‌گیرد.
۲. روند تاریخی تحول ارتباطات
۲–۱. دوران شفاهی
در جوامع اولیه، ارتباط عمدتاً شفاهی بود؛ چهره‌به‌چهره، با نشانه‌های غیرکلامی گسترده و نیازمند حضور هم‌زمان افراد.
این شکل ارتباط از نظر عاطفی غنی ولی از نظر گستره انتقال محدود بود.
۲–۲. عصر نوشتار
با اختراع خط، انسان‌ها توانستند پیام‌ها را بدون حضور فیزیکی منتقل کنند. این تحول باعث:
ایجاد حافظه جمعی افزایش قدرت سازماندهی تثبیت معنا در قالب متن شد.
۲–۳. عصر چاپ
چاپ سبب گسترش ارتباطات جمعی، شکل‌گیری افکار عمومی و سرعت‌بخشیدن به انتقال دانش شد.
۲–۴. عصر رسانه‌های الکترونیک
رادیو، تلویزیون و تلفن، ارتباطات را مبتنی بر جریان‌های سریع‌تر و گسترده‌تر کردند.
فاصله زمانی تقریباً از میان رفت، اما فرایند تولید محتوا همچنان یک‌سویه بود.
۲–۵. عصر دیجیتال تعاملی
ویژگی‌های عصر دیجیتال عبارت‌اند از:
ارتباطات شبکه‌ای
امکان تولید محتوا برای همه
سرعت بسیار بالا
تعامل چندزمانی
ترکیب چندرسانه‌ای
امکان ثبت دائمی ارتباطات
در این عصر، ارتباط میان‌فردی دیگر نه خطی است و نه تک‌ساحتی؛ بلکه گستره‌ای میان انسان و فناوری شکل گرفته است.
بخش دوم: نظریه‌های ارتباط میان‌فردی مرتبط با عصر دیجیتال
۱. نظریه نفوذ اجتماعی
این نظریه توضیح می‌دهد چگونه صمیمیت در روابط میان‌فردی با عبور از لایه‌های سطحی به لایه‌های عمیق‌تر گسترش می‌یابد.
در محیط دیجیتال:
سرعت نفوذ افزایش یافته
لایه‌های عمیق‌تر زودتر آشکار می‌شوند
صمیمیت ظاهری بیشتر و صمیمیت واقعی کمتر است
آسیب‌پذیری رابطه بیشتر است
ارتباطات دیجیتال گاهی توهم صمیمیت ایجاد می‌کنند، زیرا اطلاعات زیاد به‌سرعت مبادله می‌شود، اما این لزوماً به معنای رابطه عمیق نیست.
۲. نظریه کاهش نشانه‌های اجتماعی
این نظریه بیان می‌کند که ارتباطات غیرحضوری فاقد نشانه‌های غیرکلامی مانند لحن، حالت بدن و تماس چشمی هستند.
در عصر دیجیتال، پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی باعث کاهش این نشانه‌ها شده‌اند.
اما فناوری در تلاش برای جبران این کمبود است:
استفاده از ایموجی
استیکر
واکنش‌ها
تماس تصویری
بنابراین، فناوری در حال تولید «نشانه‌های جدید» است، نه لزوماً بازتولید نشانه‌های واقعی.
۳. نظریه تعامل نمادین
این نظریه معتقد است انسان‌ها از طریق نشانه‌ها و معانی مشترک با یکدیگر تعامل می‌کنند.
در عصر دیجیتال، نشانه‌ها و نمادها شامل:
پست‌ها
استوری‌ها
عکس‌های پروفایل
سبک نوشتن
الگوریتم‌ها
هستند.
این نمادها هویت دیجیتال را می‌سازند.
۴. نظریه مدیریت تأثیرگذاری
بر اساس این نظریه، افراد تلاش می‌کنند تصویر مطلوبی از خود ارائه دهند.
در شبکه‌های اجتماعی:
این مدیریت هدفمندتر طولانی‌تر کنترل شده‌تر است.
افراد با انتخاب محتوا، فیلترها، زاویه تصویر و سبک ارتباط، خودی متفاوت از «خود واقعی» عرضه می‌کنند.
۵. نظریه بافت‌زدایی و بافت‌مندسازی مجدد
فناوری باعث شده ارتباط از محدودیت‌های مکان و زمان آزاد شود.
اما در عوض کاربران با کمک ابزارهای دیجیتال بافت جدیدی برای تعامل ایجاد می‌کنند؛ مثل:
گروه خانوادگی
گروه کاری
تماس زنده
هشتگ‌ها
این بافت‌های نوین بخشی از معنای ارتباط را شکل می‌دهند.
بخش سوم: نظریه‌ها و مدل‌های مرتبط با فناوری‌های نوین ارتباطی
۱. نظریه جامعه شبکه‌ای
این نظریه توضیح می‌دهد که روابط انسانی در عصر دیجیتال دیگر بر ساختارهای سنتی استوار نیستند، بلکه در شبکه‌ای پویا از پیوندهای دیجیتال شکل می‌گیرند.
ارتباط میان‌فردی مبتنی بر:
اتصال
سرعت
داده
الگوریتم
شده است.
۲. نظریه رسانه‌مندی
رسانه‌ها کیفیت ارتباط را تعیین می‌کنند. رسانه غنی، پیام پیچیده‌تری را منتقل می‌کند.
در عصر امروز:
رسانه‌های غنی (ویدئو)
رسانه‌های کم‌غنا (متن)
رسانه‌های چندغنا (شبکه‌های اجتماعی)
به‌طور ترکیبی استفاده می‌شوند.
۳. نظریه بهره‌مندی و رضامندی
این نظریه بررسی می‌کند که افراد چه نیازهایی را از طریق رسانه‌ها برآورده می‌کنند.
در رابطه‌های دیجیتال:
نیاز به صمیمیت
نیاز به تعلق
نیاز به دیده شدن
نیاز به امنیت
نیاز به سرگرمی
از طریق رسانه‌های جدید برآورده می‌شود.
بخش چهارم: چارچوب مفهومی پژوهش
۱. انسان دیجیتال
در این پژوهش انسان دیجیتال موجودی است که:
هویت دیجیتال دارد
روابط دیجیتال دارد
داده‌محور است
در تعامل با الگوریتم‌ها معنا تولید می‌کند
۲. رابطه دیجیتال
رابطه در عصر فناوری:
چندزمانی
چندساحتی
چندرسانه‌ای
شده است.
۳. فناوری به‌عنوان کنشگر
فناوری دیگر ابزار نیست؛ کنشگر است.
این کنشگری در موارد زیر دیده می‌شود:
انتخاب محتوا
فیلتر پیام‌ها
تعیین زمان دیدن پیام‌ها
شکل‌دهی به روابط
الگوریتم‌ها بخشی از واقعیت ارتباطی را می‌سازند.
۴. شبکه‌مندی ارتباطات
روابط انسانی اکنون در شبکه دیجیتال معنا پیدا می‌کند.
جایگاه فرد در شبکه، سطح تعامل او را تعیین می‌کند.
۵. مدل مفهومی پژوهش
مدل مفهومی بر سه مؤلفه بنا شده است:
الف) فناوری‌های نوین ارتباطی
شامل پیام‌رسان‌ها، شبکه‌های اجتماعی، تماس تصویری، هوش مصنوعی و رسانه‌های چندزمانی.
ب) زیرساخت‌های دیجیتال
شامل اینترنت اشیا، حسگرها، 5G، سیستم‌های ابری و داده‌های بزرگ.
ج) پیامدهای ارتباطی
در چهار دسته:
- پیامدهای عاطفی
- پیامدهای شناختی
- پیامدهای هویتی
- پیامدهای رفتاری
جمع‌بندی فصل
این فصل نشان داد که ارتباط میان‌فردی در عصر دیجیتال نه‌فقط یک رابطه انسانی، بلکه رابطه‌ای میان انسان، داده، رسانه و الگوریتم است.
نظریه‌ها و چارچوب‌های معرفی‌شده بنیان اصلی تحلیل‌های فصل‌های بعد را تشکیل می‌دهند و نشان می‌دهند که فهم روابط انسانی بدون فهم فناوری‌های نوین ممکن نیست.
- ۰ ۰
- ۰ نظر